Die plek tussen slapen en wakker zijn
Verdriet. Ik las onlangs een artikel in de krant. Een wetenschappelijk onderzoek over verdriet. Verdriet blijkt langer te duren dan alle andere emoties. Voor verdriet heb je meer tijd nodig om het te verwerken en te begrijpen. Een studie laat uit 27 emoties zien dat verdriet het langst duurt. Gevoelens van o.a. schaamte, verrassing, angst, afgrijzen, geraakt zijn, verveling, irritatie en opluchting zijn vaak in een flits weer over. Emoties die van korte duur zijn ontstaan over het algemeen als gevolg van een gebeurtenis met weinig betekenis. Bij langdurende emoties heb je vaak te maken met een gebeurtenis met een grote impact. Deze impact is soms pas op een later moment zichtbaar, waardoor een emotie wordt versterkt of standhoudt.
Ik ben in schok. Nog steeds vermoed ik. Met het overlijden van Kaj zijn we een deel van onszelf kwijt geraakt. De pijn in ons hart, ons lijf en hele zijn is bijna niet te bevatten. Na het overlijden van Kaj is zijn ziel uitgevlogen, maar zijn lijfje was nog hier bij ons. We konden hem nog altijd knuffelen, vasthouden, en tegen zijn fysieke aanwezigheid praten. Hij was er nog. Lijfelijk dan. Bij thuiskomst na de crematie was daar plotseling die leegte. Haast tastbaar is die leegte soms. Na de uitvaart brak de eerste nacht zonder Kaj aan. Slapen lukte niet, zelfs niet met een fles rode wijn en een slaappil achter ons kiezen. We voelde zijn lege bed, zijn afwezigheid, naast ons in de slaapkamer door de duisternis heen prikken. In een waas trokken de beelden van de dag van de uitvaart in een herhaling aan ons voorbij die nacht. We hebben het afscheid van Kaj als warm en mooi ervaren. Het voelde ongelooflijk fijn dat er zoveel mensen zijn gekomen die Kaj lief vinden, en hem een laatste groet zijn komen brengen. Een laatste eerbetoon aan onze dappere vent, en ons moreel support hebben geboden die dag. Onze vriendin Denise die Kaj zo adembenemend mooi heeft getekend, en de zachtheid in zijn ogen zo treffend heeft weten de vangen. We kunnen Broertje Poes haast horen spinnen als we naar de illustratie van zijn rouwkaartje kijken. Rob en Angelique van stichting Westlands Hoop die zo ontzettend lief zijn geweest om de dag voor ons vast te leggen op de gevoelige plaat. Vanaf het moment dat we Kaj in zijn kistje hebben gelegd tot het allerlaatste afscheidsmoment bij de oven. We hebben nog niet de moed en kracht gevonden om het beeldmateriaal te bekijken, maar het geeft een ontzettend fijn gevoel dat het er is, en dat we het kunnen terug kijken als het moment komt dat we daar behoefte aan hebben. Onze lieve buren Michelle en Willem die Kaj zijn kistje zo prachtige hebben beschilderd. Het heeft ons troost geboden, net als de vele kaarten, bloemen, maaltijden die er gekookt zijn en alle andere vormen van support. Dankbaar zijn we voor alle vormen van steun die onze omgeving ons nog altijd geeft.
Bij het krieken van de ochtend zonk het besef in dat Dylan die dag jarig was. Hoe wrang. Op 1 november is hij 2 jaar geworden, de dag nadat we afscheid hebben genomen van onze oudste zoon. Vooral voor Dylan zijn we die dag naar buiten gegaan. Hebben we al onze moed verzameld. Zijn we opgestaan, hebben onszelf gewassen, aangekleed, wat gegeten en zijn we de voordeur uitgestapt. Dylan had door het ziek zijn van Kaj vrijwel de hele maand oktober opgekoekt in huis gezeten. Het was een prachtige zonnige dag en we besloten een wandeling in het Kralingse bos te maken. We waren nog niet bij de lift in ons appartementen complex of de eerste tranen dienden zich al aan. Eenmaal aangekomen in het bos kwam het hertenkamp in het vizier. Een stortvloed volgde. Het hertenkamp bezoeken zonder Kaj? Het is niet te doen. In alles wat we doen is Kaj, en dat vinden we fijn, maar het herinnert ons er zo pijnlijk aan dat hij er niet meer is. Het hertenkamp hebben we overgeslagen. We hebben een andere route gewandeld in het bos dan dat we gebruikelijk doen, zonder een bezoek aan de hertjes of een bakkie doen bij De Tuin. We zijn uiteindelijk op het terras neergestreken bij de Indo aan de plas naast de Schonelei, en hebben daar een bakje mie sliertjes en sateetjes naar binnen geharkt met de zon op ons bol en uitzicht over de plas. We hebben Dylan zijn tweede verjaardag overgeslagen. We konden het niet opbrengen. Gelukkig is hij nog te klein om het te beseffen.
Ondanks de fysieke en mentale vermoeidheid blijkt slapen niet zo gemakkelijk. Zodra het licht uitgeknipt is lig ik te worstelen met mijn gedachten. In de nacht van 1 november had ik heel levendig gedroomd. Kaj lag dood naast me in zijn eigen bedje in onze slaapkamer. Hij zag er weer zo uit zoals hij was in januari dit jaar, vlak voor de behandeling startte. Opeens verscheen er een glimlach op zijn gezicht van oor tot oor en hij begon weer met ademhalen. Hij sprong op uit bed en vloog me vrolijk om mijn nek, met zijn warme lijfje dicht tegen me aan. Ik voelde me zó ongelooflijk blij en opgelucht, terwijl ik hem met mijn beide armen omhelsden en kuste. Met het ontwaken vielen mijn ogen op zijn lege bedje. Het fijne gevoel wat ik had met ontwaken werd wreed verdrongen door die weerzinwekkende leegte en dat allesoverheersende verdriet.
De eerste weken na Kaj zijn overlijden hebben we ook enorm geworsteld met het feit dat het intensieve zorgen voor Kaj, zo abrupt voorbij was. Zo moest Kaj bijvoorbeeld om de 4 uur medicijnen, ook 's nachts. Doordat Kaj uiteindelijk volledig verlamd raakte moesten we hem regelmatig van positie veranderen, ook in de nachten. Je wilt zelf tenslotte ook niet 24 uur per dag in dezelfde positie liggen, dat is alleen al lichamelijk vreselijk. Nadat de kanker zelfs zijn stem had ontnomen kon hij nog wel doormiddel van bepaalde aanwijzingen, zoals het knikken van zijn gezicht in een 'ja' of 'nee' richting, en zijn rechter handje die nog enigszins functioneerde, aangeven wat hij wilde. Tegen het einde aan lukte hem zelfs dat niet meer. Hij had nog net een klein beetje kracht in zijn rechter handje om zijn geliefde Broertje Poes vast te kunnen houden. Ik sliep letterlijk op het geluid van mijn kind. Aan zijn ademhaling merkte ik of hij wakker was geworden, en knipte dan het nachtlampje aan. Met zijn lieve grote blauwe indringende ogen keek hij me dan vragend aan. Fluisterend zei ik dan: 'Mama zal je even fijn op je andere zij draaien', gevolgd door een kusje. Ik liet dan het nachtlichtje net zolang aan totdat Kaj weer sliep, alvorens het licht weer uit te klikken. In de laatste maanden van zijn leven zat er meestal niet langer dan 1,5 uur aaneengesloten slaap in voor ons als ouders door de intensieve zorg voor Kaj. Zou daar de vermoeidheid vandaan komen? Of is het mentale vermoeidheid, van het strijden, het overleven, of van de emoties?
Sinterklaas is inmiddels in het land. Moeilijke rot dagen zijn het. Kaj was, zoals waarschijnlijk elke kleuter in Nederland, helemaal in de ban van Sinterklaas. Hele dagen liep er dan een uitzinnig kind van blijdschap Sinterklaas liedje te zingen in huis. Tekeningen en knutsel werkjes werden er in overvloed gemaakt om 's avonds voor het slapen gaan in de schoen te doen. Er hingen al maanden kaartjes voor de theater voorstelling van Woezel en Pip op ons prikbord in het toilet. Vier kaartjes voor een speciale Sinterklaasvoorstelling in het Nieuwe Luxor. Kaj, Dylan, papa, mama, Woezel & Pip en de Sint. Een glorieuze setting. Kaj had er zo naar uitgekeken. 15 november was het zover. We konden het niet opbrengen, bij de gedachte alleen al kon ik alleen maar huilen. Marleen, de dochter van mijn zus en haar vriend Nick waren zo lief om aan te bieden met Dylan te gaan. Nadat we hem hadden opgehaald zei Dylan plotseling halverwege de terug reis 'Kaj?', wijzend naar de lege plek naast hem op de achterbank.
Ondanks dat Dylan zo klein is, weet hij drommels goed wat er veranderd is. Dylan was in het ziek zijn van zijn grote broer meegegroeid, hij wist niet beter. Op het moment dat Kaj zo goed als alleen maar op de bank in de woonkamer lag, zorgde Dylan op zijn eigen manier voor Kaj. Hij bracht hem gedurende de dag regelmatig kusjes, knuffelde zijn grote broer, voerde hem wat lekkers of speelde bij hem op bank. Zat naast hem als papa of mama een verhaal aan hen beide voorlas. In de week dat Kaj nog bij ons thuis was na zijn overlijden kwamen er logischerwijs reacties vanuit Dylan. Na het ontwaken ligt ons gezin steevast in het grote bed van papa en mama nog wat na te soezelen, en te knuffelen met elkaar voor de hectiek van de dag begint. Een traditie die Marc en ik allang hadden ontwikkeld voordat Kaj überhaupt geboren was. In de ochtend na het overlijden van Kaj lag Dylan bij ons in bed. Hij wees ons om beurten aan en zei: 'Papa wak (waarmee hij 'wakker' bedoelt), mama wak, Di wak'. Vervolgens keek hij enige tijd stilzwijgend naar het bedje van Kaj die daar bewegingloos op lag en zei vervolgens op vragende toon 'Kaa?' De tranen stroomden onophoudelijk uit mijn ogen, en ik vertelde Dylan dat mama erg verdrietig is omdat Kaj nooit meer wakker zal worden. Nog dagelijks maakt Dylan hetzelfde rondtje, soms in bed, en soms aan de eettafel of elders. Hij wijst iedereen dan aan en noemt onze namen. 'Papa, mama, Di', en vervolgens wijst hij naar boven en maakt het rijtje dan af 'Kaj himmel mauw'. Voor het slapen gaan wil Dylan altijd, het liefst een paar foto's van Kaj een kusje geven en Broertje Poes niet te vergeten. Rond het vierde levensjaar worden herinneringen blijvend in het geheugen opgeslagen en kunnen op volwassen leeftijd nog steeds worden opgehaald, wat hoogstwaarschijnlijk inhoud dat Dylan zich Kaj spijtig genoeg later niet meer zal kunnen herinneren. Doormiddel van foto's en verhalen zullen we de herinnering van Kaj levend houden voor hem. Kaj zal nooit vergeten worden.
Het verdriet komt in golven. Onverwachts hoge golven. Een tsunami aan verdriet vaagt me soms compleet weg. Er zijn dagen, of beter gezegd momenten waarop ik denk dat het wel soort van gaat. Ik opeens héél hard moet lachen om iets geks wat Dylan doet of om iets anders lolligs. Een grapje die iemand maakt of een geestig voorval van iets wat zomaar gebeurt op straat of in een winkel. De wond is nog zo vers. Een open rauwe wond die zo gruwelijk veel pijn doet. Het verdriet grijpt me soms abrupt en zonder enige waarschuwing met zijn enge klauwen terwijl ik bijvoorbeeld in de supermarkt net wat stronken broccoli in een zakje probeer te krijgen. Het volgende moment bevind ik me buiten, en probeer met wat frisse lucht mijn hoofd en hart weer te bedaren, terwijl mijn kar vol boodschappen nog binnen bij het groenteschap staat.
We zijn de dagen aan het door ploeteren. Dag voor dag. Uur per uur. Op moeilijke dagen krijg ik het soms al doodsbenauwd als ik aan morgen denk, of de dag erna. Word het ooit nog beter? Gaan we ons nog beter voelen dan dit? Die afschuwelijke heimwee, en hunkering naar ons kind. Verstandelijk weet ik dat Kaj er niet meer is, maar op de één of andere vreemde manier lijkt het maar niet in te dalen. Niet echt. Nooit meer ons heerlijke kind knuffelen? Nooit meer? Het voelt zó onwerkelijk. We hebben de afgelopen 4 jaren in de overlevingsstand gestaan, maar gek genoeg voelt het nu meer dan ooit te voren als overleven.
Alle eerste keren zonder Kaj. Pijnlijk en moeilijk. Marc die afgelopen 20 november jarig was. Sinterklaas avond wat voor de deur staat. Kerst. Oud en nieuw. Een weekjend weg. Vakantie. Zwemmen zonder onze waterrat om maar een piepkleine greep op te noemen. Natuurlijk is hij er nog bij. Anders. Hij is er altijd bij in onze ziel, hart en gedachten. Kaj zijn verjaardag morgen. Hij zou komende 29 november 5 jaar worden. Nu kunnen we alleen nog maar zijn geboorte dag herdenken. We hebben van de papa en mama van Mara* een wensballon gekregen. We hopen op een droge avond, of een droog uurtje komende zondag, zodat we wat kusjes en een verhaaltje naar Kaj en Mara kunnen toesturen via de wensballon.
Kaj zijn geboortedag. Een fijne herinnering. Deze afdruk komt uit Kaj zijn kraamboekje, waarin foto's en verhalen staan die in de eerste week dat Kaj op aarde was zijn geschreven.
Uit zelfbescherming vermijden we voorlopig winkels, plekken, plaatsten waar we veelvuldig met Kaj zijn geweest. Tot we ons er hopelijk op een dag weer sterk genoeg voor voelen. Zoals bijvoorbeeld het hertenkamp in het Kralingse bos of de Diergaarde Blijdorp. Er liggen daar tenslotte ook héél véél heerlijke herinneringen. Maar nu doet het nog te zeer. We zijn altijd kanjers geweest om iets negatiefs in iets positiefs om te buigen. Ik wil het zo graag, maar zie niet hoe. Nog niet althans. Ik wil niet afglijden in de duisternis van verdriet, maar het is héél hard werken. We weten zeker dat Kaj wil dat we gelukkig zijn, en dat we wat moois maken van ons leven tot de dag komt dat we weer met elkaar herenigd zullen worden.
“You know that place between sleep and awake, that place where you still remember dreaming? That’s where I’ll always love you. That’s where I’ll be waiting.”
― J.M. Barrie, Peter Pan
We kunnen ons voorstellen dat het voor onze omgeving ook lastig is. Het niet weten wat te moeten zeggen, bang zijn ons te kwetsen als ze erover beginnen. Net als iedere andere ouder zijn we trots op onze kinderen. Op Kaj en Dylan. Dat blijft, ook na zijn overlijden. Ook al is hij fysiek niet meer hier op aarde, we zijn en blijven zijn ouders. Praten over onze kinderen kost ons geen moeite. Steun uit onze omgeving voelt voor ons heel belangrijk. Het blijkt een weg van vallen en opstaan, is ons verteld door lotgenoten. Héél véél vallen, en weer opstaan. Zonder steun uit onze omgeving blijven de klappen heel hard als je weer valt. Ik las een 'verlanglijstje' van een anonieme ouder die een kind heeft verloren in het blad Attent van de VOKK, uit het voorjaar van 2012. We willen deze herkenbare hartenkreet graag via onze blog delen:
Ik zou willen dat mijn kind niet gestorven was. Ik zou willen dat ik hem terug had. Ik zou willen dat je niet zo bang zou zijn om de naam van mijn kind uit te spreken. Mijn kind leefde en was belangrijk voor me. Het is belangrijk voor me om te horen dat hij voor jou ook belangrijk was. Als ik huil en emotioneel word als je over mijn kind spreekt, dan zou ik willen dat je weet dat het niet is omdat jij me hebt pijn gedaan. De dood van mijn kind, die is de oorzaak van mijn tranen. Jij hebt over mijn kind gesproken en daardoor heb je mij de kans gegeven mijn verdriet te delen. Dank je wel!
Ik zou willen dat je mijn kind niet opnieuw laat sterven, door zijn foto’s, tekeningen en andere dingen uit je huis te verwijderen. Het is niet besmettelijk om ouders van een overleden kind te zijn, dus ik zou willen dat je me niet uit de weg gaat. Ik heb je nu meer dan ooit nodig. Ik heb best wel eens afleiding nodig en wil graag horen hoe het met jou is: maar, ik wil graag dat jij ook weet hoe het met mij is. Het zou kunnen dat ik bedroefd ben en misschien ga ik wel huilen, maar ik zou willen dat je me over mijn kind laat praten. Het is elke dag mijn favoriete onderwerp! Ik weet wel dat je veel aan me denkt en voor me bidt: ik weet dat de dood van mijn kind je verdriet doet. Ik zou willen dat je me die dingen laat weten door op te bellen, een kaartje of een brief te sturen, een arm om mijn schouder te slaan.
Ik zou willen dat je niet verwacht dat mijn verdriet na zes maanden of een jaar over is. Deze eerste maanden, dit eerste jaar is traumatisch voor me, maar ik zou willen dat je kon begrijpen dat mijn verdriet nooit over zal zijn. Ik zal verdriet hebben over de dood van mijn kind tot de dag dat ik zelf zal sterven.
Ik werk hard om te herstellen, maar ik zou willen dat je begrijpt dat ik nooit helemaal zal herstellen. Ik zal mijn kind altijd missen en ik zal altijd rouwen om hem. Ik zou willen dat je niet van me verwacht 'er niet aan te denken' of om 'gelukkig' te zijn. Het zal nog heel lang duren voor zoiets kan, dus houd je zelf voor de gek.
Ik hoef niet beklaagd te worden, maar ik zou willen dat je me de kans geeft om verdrietig te zijn. Ik moet door het verdriet heen. Ik zou willen dat je begrijpt dat mijn leven overhoop gehaald is. Ik weet dat het vervelend voor je is om bij me te zijn als ik me beroerd voel. Wees asjeblieft geduldig met me, net zoals ik geduld heb met jou. Als ik zeg: 'Het gaat goed', zou ik willen dat je begrijpt dat ik me niet goed voel en dat ik elke dag moet vechten om op de been te blijven.
Ik zou willen dat je weet dat alle reacties van verdriet die ik heb, erg normaal zijn. Depressies, kwaadheid, hopeloosheid en overstelpend verdriet, je kunt het allemaal verwachten. Dus vergeef me alsjeblieft als ik rustig en teruggetrokken ben of prikkelbaar en humeurig. Je advies om 'van dag tot dag' te leven is een uitstekend advies. Alleen op het ogenblik is een dag me zelfs te veel. Ik zou willen dat je kon begrijpen dat het al heel wat is als ik van 'uur tot uur' probeer te leven. Vergeef het me als ik onbeleefd ben, het is absoluut niet mijn bedoeling. Soms wordt alles me teveel en moet ik even alleen zijn. Als ik wegloop, zou ik willen dat je me helpt een rustig plekje te vinden, zodat ik even alleen kan zijn.
Ik zou willen dat je begrijpt dat verdriet mensen verandert. Toen mijn kind stierf, stierf een groot deel van mij met hem. Ik ben niet meer dezelfde persoon die ik was toen mijn kind stierf en ik zal nooit meer dezelfde zijn. Ik zou heel graag willen dat je me zou kunnen begrijpen. Dat je je zou kunnen indenken hoe het voelt, mijn verlies en mijn verdriet, mijn stilte en mijn tranen, mijn leegte en mijn pijn. Maar ik bid dagelijks dat je het nooit zal begrijpen!